نفقه در لغت به معنای آنچه انفاق کنند و یاصرف خرج معیشت عیال و اولاد نماینده هزینه زندگی عیال و اولاد . به بیان دیگر رفع نیازهای مالی زن و هزینه گذران زندگی خانواده(خرجی) را نفقه گویند . در اصطلاح حقوقی و تعریفی که قانون مدنی اصلاحی سال 1381 در ماده 1107 ، از نفقه نموده است ؛[نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن ، البسه ، غذا ، اثاث منزل و هزینه های درمانی وبهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض] و با توجه به ماده 1106 قانون مدنی که اشعار می دارد ؛[در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است .] این مطلب آشکار می گردد که شرع و قانونگذار بدون توجه به استقلال یا عدم استقلال مالی زن وظیفه تأمین مخارج زندگی را به عهده مرد گذاشته است بنابراین گرچه زن ثروتمند باشد و یا شاغل ، رافع مسئولیت مرد در تأمین نفقه نیست .

نکته قابل ذکر آن است که در موارد نفقه ، رجوع به عرف رایج نقش تعیین کننده دارد که این نظر با نظریه صاحب جواهر(از فقهای بنام) همخوانی دارد جایی که بعد از انتقاداز کسانی که نفقه را منحصر به اشیاء معینی دانسته و مخصوصاً هزینه دارو ، عطر ، سرمه و حمام را استثناء کرده اند ، رجوع به عرف را برای تعیین محتوای نفقه مرجح می داند و توضیح می دهد که اگر مبنای نفقه احتیاج زن باشد ، استثناء دارو و سایر اشیاء مذکور وجاهت ندارد .

دراین نوشتار ، پس از بیان مطالبی در خصوص نفقه ( بامحوریت نفقه زن ) به بررسی نحوه اقامه دعوی کیفری و حقوقی در محاکم قضایی به منظور مطالبه نفقه می پردازیم . و در آخر نمونه هایی از برگ دادخواست و اظهارنامه و شکواییه را جهت آشنایی با تنظیم آنها در بخش ضمائم ارائه می دهیم .

مبحث اول – مطالبی پیرامون نفقه و قوامین مرتبط با آن :

یکم – اقسام نفقه :

درکتاب ترمینولوژی حقوق سه قسم نفقه مشخص شده است :

1- نفقه زوجه
2- نفقه اقارب(خویشاوندان نسبی مثل فرزند ، نوه و پدر و مادر )
3- نفقه زندانی

دراین نوشته پیرامون نفقه همسر به عنوان محور بحث و نفقه اقارب به عنوان بحثی فرعی بحث می گردد و در خصوص نفقه زندانی سخنی به میان نخواهد آمد .

دوم – طرح یک سؤال :

آیا زن آنچه را که شوهر به عنوان نفقه به او می دهد مالک می شود یا فقط اجازه استفاده از نفقه به زن داده شده است ؟

درپاسخ بایستی در محتوای نفقه تفکیک قائل شد و چنین بیان کرد :
- برای تشخیص طبیعت حق زن بر نفقه باید به اراده شوهر و عرف و عادت که مفسر اراده است رجوع شود .
- اگر مورد نفقه از اموال مصرف شدنی باشد (مثل خوراکی ها و عطر و صابون)زن را میتوان مالک آن تلقی کرد .
- اگر مورد نفقه از اموال غیر مصرفی باشد مثل مسکن واثاث البیت که با بهره مندی از آنها ، عین نابود نمی شود . زن فقط از آنها منتفع می شود و مالکیتی بر آنها ندارد .

- اگر مورد نفقه از اموال غیرمصرفی مثل ، لباس وکفش باشد ، زن بر آنها مالکیت دارد ولی نمی تواند به طور غیر متعارف و به زیان شوهر در آنها تصرف نماید . مثل اینکه جامه نویی را به دیگری ببخشد و یا پاره کند زیرا دراینصورت سوء استفاده از حق تلقی شده ک ممنوع و موجب مسئولیت مدنی زن می شود .

سوم - مقایسه ای بین نفقه همسر و نفقه اقارب :

در کلیات نفقه همسر را بنا بر تعریف قانون مدنی بیان کردیم . نفقه اقارب حسب تعریف عبارتست از ؛ [مسکن واثاث خانه و خوراک و پوشاک بقدررفع حاجت با در نظر گرفتن درجه استطاعت انفاق کننده .] در اینجا بین این دو نفقه مقایسه صورت گرفته است .

- نفقه زن حسب ماده 1203 قانون مدنی مقدم بر نفقه اقارب است .

- حسب ماده 1206 قانون مدنی زن می تواند نفقه معوقه (زمان گذشته )خود را مطالبه کند وبرای وصول آن در دادگاه دعوی نماید ولی خویشاوندان نسبی فقط نسبت به آتیه می توانند مطالبه نفقه نمایند .

- نفقه زن مشروط به فقر و یا تمکن مرد نیست . زن ، اگر چه ثروتمند یا شاغل باشد می تواند از شوهر نفقه بخواهد . در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه حسب ماده 1129 قانون مدنی ، زن حق خواهد داشت که از دادگاه تقاضای طلاق نماید . بند 2 ماده 8 قانون حمایت خانواده اشعار می دارد ،[استنکاف شوهر از دادن نفقه زن وعدم امکان الزام او به تادیه نفقه همچنین در موردی که شوهر سایر حقوق واجبه زن را وفا نکند و اجبار او به ایفاء هم ممکن نباشد ] زن از محضر دادگاه می تواند تقاضای صدور گواهی عدم سازش نماید . اما در نفقه اقارب حسب مواد 1197 و 1198 قانون مدنی فقر یک طرف و تمکن طرف دیگر شرط تحقق وجوب نفقه است .

ماده 1197 قانون مدنی : کسی که مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم سازد .
ماده 1198 قانون مدنی : کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد .......

- نفقه زوجه تکلیف یک جانبه است و در حقوق ایران زن مکلف به دادن نفقه به شوهر خود نیست ، در حالی که نفقه اقارب یک تکلیف متقابل است (یعنی فرزند ملکف به دادن نفقه به والدین و پدر مکلف به دادن نفقه به فرزند و نوه هاست .)
- طلب زن بابت نفقه طلب ممتازه است . تبصره 2 ماده 12 قانون حمایت خانواده چنین اشعار
می دارد ؛ [پرداخت نفقه قانونی زوجه و اولاد بر سایر دیون مقدم است .]

چهارم – تعارض در پرداخت نفقه همسر و حقوق عمومی :

- گفته شد که حسب قانون تادیه نفقه از مطالبات ممتازه است و بر پرداخت سایر نفقه ها مقدم است .
- طبق ماده 160 قانون مالیاتهای مستقیم مصوب 1366 مطالبات مالیاتی دولت در شمار مطالبات ممتازه است .
- حسب ماده 49 قانون تأمین اجتماعی مطالبات سازمان تأمین اجتماعی که ناشی از اجرای قانون تأمین اجتماعی است ، جزء مطالبات ممتازه است

حال این سوال مطرح می گردد که در حالت تعارض پرداخت نفقه ، مالیات و مطالبات سازمان تأمین اجتماعی کدامیک بر سایرین مقدم است ؟

درپاسخ می گوییم ؛ نفقه زوجه حتی بر طلب دولت بابت مالیات و طلب سازمان تأمین اجتماعی مقدم است . یعنی اول باید نفقه همسر پرداخت گردد . در توجیه این نظر می توان گفت که ؛[قانون مالیاتهای مستقیم و قانون تأمین اجتماعی ، عام و قوانین مربوط به نفقه زن ، خاص است و عام هیچگاه ناسخ خاص محسوب نمی شود .]

پنجم – شرایط تحقق نفقه :

1- عقد دائم (ماده 1106 قانون مدنی اشعار می دارد ؛ در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است ) لذا در عقد نکاح منقطع (صیغه) شوهر الزامی به پرداخت نفقه ندارد . مگر اینکه در شرط ضمن عقد منقطع پرداخت خرجی شرط شده باشد .
2- تمکین زن از شوهر (حسب ماده 1108 قانون مدنی ؛ هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود .)

کلامی در تمکین و اقسام آن :

تمکین از آثار ریاست مرد بر خانواده است که دارای دو معنای خاص و عام است :
تمکین به معنای خاص : آنست که زن نزدیکی جنسی با شوهر را به طور متعارف بپذیرد و جز در مواردی که مانع موجهی داشته باشد از برقراری رابطه جنسی سرباز نزند .
تمکین به معنای عام : آنست که زن وظایف خود را نسبت به شوهر انجام دهد و از او در حدود قانون و عرف اطاعت کند و ریاست شوهر را در خانواده بپذیرد . بدیهی است اگر شوهر توقعات نامشروع یا نامتعارفی از زن داشته باشد ، زن مکلف به اطاعت از او نیست .

عدم تمکین : عدم تمکین در اصطلاح حقوقی نشوز و زنی که از شوهر اطاعت نمی کند ناشزه نامیده می شود . بایستی توجه داشت که نافرمانی زوج و عدم ایفاء زناشویی از ناحیه او نیز نشوز بوده و چنین مردی ناشز نامیده می شود . حال اگر نافرمانی و نشوز ازدو طرف (زوجین)باشد در اصطلاح حقوق شقاق نامیده می شود.

مقابله با زن ناشزه :

- مرد می تواند به دادگاه مراجعه و الزام زن به تمکین را بخواهد .
- عدم پرداخت نفقه به زن ناشزه که در مقابل شوهر تمکین نمی کند .
- در ماده 1108 قانون مدنی آمده که ؛ [هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود .]
- درماده 642 قانون مجازات اسلامی وقتی شوهر را مستحق مجازات عدم پرداخت نفقه می داند که زن از او تمکین کرده باشد .

ششم – چه زنانی مستحق نفقه هستند :

1- همسر دائمی که تمکین کرده باشد .
2- به زن در مدت طلاق رجعیه نفقه تعلق می گیرد . ماده 1109 قانون مدنی در این خصوص اشعار می دارد ؛ [نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است مگر اینکه طلاق در حال نشوز واقع شده باشد .]
3- حسب ماده 1109 قانون مدنی ، اگر عده به جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد زن حق نفقه ندارد .
4- در مدت عده ناشی از فسخ نکاح یا طلاق بائن ، اگر زن از شوهر خود آبستن باشد در اینصورت تازمان وضع حمل زن حق نفقه خواهد داشت .
5- مطابق ماده 1110 قانون مدنی ؛ در ایام عده وفات ، مخارج زندگی زوجه عندالمطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است (در صورت عدم پرداخت)تأمین می گردد .
6- در عقد انقطاع زن حق نفقه ندارد . مگر اینکه شرط شده یا آنکه عقد مبنی بر آن جاری شده باشد .
7- با توجه به مفاد ماده 1110 قانون مدنی ، زن آبستن از شوهر خود در مدت عده وفات بطریق اولی حق نفقه دارد .

مبحث دوم – نحوه اقامه دعوی حقوقی و کیفری مطالبه نفقه :

1- ماده 1111 قانون مدنی اشعار می دارد ؛[زن می تواند درصورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به محکمه رجوع کند . در این صورت محکمه میزان نفقه را معین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد.] این ماده قانونی مسئولیت مدنی شوهر را در قبال عدم پرداخت نفقه بیان می کند و جوازی است قانونی برای مطالبه حقوقی نفقه توسط زن .

2- در ماده 642 قانون مجازات اسلامی می خوانیم ؛[هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع نماید ، دادگاه او را از سه ماه و یک روز تا 5 ماه حبس محکوم می نماید ] در این ماده قانونی هم مسئولیت کیفری شوهر را وقتی از پرداخت نفقه استنکاف کند بیان می دارد و جوازی است برای زن ، که به دادسرا و دادگاههای جزایی مراجعه ودعوی کیفری مطالبه نفقه ومجازات شوهرراازآن مرجع درخواست نماید .

3- بایستی توجه داشت که دادگاه هنگامی شوهر را به دادن نفقه ملزم خواهد کرد که رابطه زوجیت محرز باشد و شوهر نتواند عدم تمکین زن را ثابت کند . بنابراین در دعوی مطالبه نفقه :

اثبات زوجیت با ارائه عقدنامه و یا مدرکی دیگر به عهده زن است .

- و اثبات عدم تمکین زن به عهده شوهر است .

علیهذا زنی که مدعی دریافت نفقه است بایستی ثابت کند که همسر دائمی مرد است و اگر مرد برای فرار از پرداخت نفقه منکر زوجیت شود یا دعوی عدم تمکین همسرش را نماید بایستی این موضوع را در دادگاه اثبات کند والا محکوم به تأدیه نفقه خواهد شد .

گفتار نخست – نحوه مطالبه نفقه در شعب حقوقی دادگستری :

یکم – مدارک لازم :

1- تهیه و تنظیم دادخواست مبنی بر مطالبه نفقه در دو نسخه
2- تهیه فتوکپی مطابق با اصل شده عقدنامه و شناسنامه در دو نسخه
3- وکالت نامه وکیل در صورت داشتن وکیل و دلائل اثبات وکالت .
4- برگ اظهار نامه اگر قبلاً اظهار نامه ای برای شوهر ارسال شده باشد .

دوم – نحوه تنظیم دادخواست :

1- در ردیف خواهان ، مشخصات و نشانی زوجه نوشته می شود .
2- در ردیف خوانده ، مشخصات و نشانی زوج درج می گردد .
3- در ردیف وکیل یا نماینده قانونی ، مشخصات وکیل اگر وجود داشته باشد والا در مقابل این ردیف واژه «اصیل» نوشته می شود .
4- در ردیف خواسته و بهای آن درج می گردد ، [الزام خوانده به پرداخت نفقه ایام گذشته و صدور قرار تامین خواسته .]
5- در ردیف دلایل و منضمات دادخواست ، نام دلائل و اسناد نوشته می شود .
6- در شرح دادخواست متن ذیل بعنوان نمونه نگارش می شود .

ریاست محترم دادگاههای عمومی و انقلاب شهرستان.............................................

سلام علیکم ؛

احتراماً باستحضار می رساند ؛ اینجانبه ......................................................طبق عقد نامه پیوست همسر دائمی و قانونی خوانده آقای ...................................................................... می باشم .نامبرده از تاریخ......................................... بدون دلیل موجه اینجانبه را بدون نفقه رها و از تامین معاش و تهیه مسکن و لباس که از وظایف اصلی قانونی و شرعی وی می باشد امتناع کرده است و چون حاضر به تمکین از زوج می باشم به استناد مواد 1106 و 1206 قانون مدنی تقاضای صدور حکم به محکومیت خوانده به پرداخت نفقه ایام معوقه را دارد و جهت سهولت در وصول و جلوگیری از اقدامات زوج برای فرار از دین و عدم پرداخت نفقه مورد مطالبه بدواً تقاضای صدور قرار تامین و توقیف خواسته از اموال وی معادل مبلغ خواسته به استناد ماده 108 قانون آیین دادرسی مدنی با احتساب خسارت مورد استدعاست .

نام ونام خانوادگی

امضاء

سوم – مراجعه به دادگاه و تسلیم دادخواست :

1- ابطال تمبر برروی برگهای دادخواست در واحد نقش تمبر مرجع قضایی .
2- مطابق با اصل کردن مدارک و مستندات در دفتر تطبیق اصل مدارک با کپی های نقش تمبرشده (همراه داشتن اصل مدارک الزامی است ) .
3- ضمیمه کردن اسنادو مدارک و برگهای دادخواست و پرداخت هزینه دادرسی .
4- تحویل اوراق تنظیمی و مدارک به دفتر ثبت دادخواست های مرجع قضایی و دریافت شماره .
5- با مراجعه مجدد به دفتر ثبت و ارائه شماره شعبه رسیدگی کننده معلوم می گردد .
6- در شعبه رسیدگی کننده اگر ایرادی متوجه دادخواست و ضمائم نباشد سیر رسیدگی قضایی بوسیله ابلاغ اخطاریه به خواهان وخوانده شروع خواهد شد .

تذکر : گاهی زوجه می تواند قبل از تقدیم دادخواست ، طی اظهار نامه ای نفقه ایام گذشته را از زوج مطالبه نماید . نمونه چنین اظهارنامه ای در بخش ضمائم آورده شده است . برگهای اظهارنامه و دادخواست را میتوان از واحد فروش اوراق و تمبر دادگستری خریداری کرد . برگ اظهارنامه در سه برگ تهیه و تنظیم و پس از الصاق تمبر و پرداخت هزینه ارسال اظهارنامه و ثبت آن به واحد ابلاغ برده شده تا به مخاطب ابلاغ و جواب دریافت و ابلاغ گردد .

گفتار دوم – نحوه مطالبه نفقه در دادسرای عمومی و انقلاب :

یک